Άξονας 1 "¨Διδασκαλία μάθηση και αξιολόγηση"  

Καλωσήρθατε στη δεύτερη ιστοσελίδα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Γ Λυκείου (θεωρία & Ασκήσεις), που λειτουργεί ως μέσο εναπόθεσης εκπαιδευτικού υλικού στο πλαίσιο της δράσης "Ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού για την υποστήριξη της διδασκαλίας" του Άξονα 1 "¨Διδασκαλία μάθηση και αξιολόγηση" 

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ - ΘΕΩΡΙΑ

Πληκτρολογήστε το κείμενό σας εδώ...

Τρόποι και μέσα πειθούς

1. Επίκληση στη λογική: Μέσα πειθούς:

α. Επιχειρήματα (λογικές κατασκευές που χρησιμοποιούνται κυρίως στην ανάπτυξη της παραγράφου με αιτιολόγηση και αίτιο - αποτέλεσμα)

β. Τεκμήρια (i. παραδείγματα ii. ιστορικά γεγονότα iii. στατιστικά δεδομένα iv. επιστημονικά πορίσματα v. ντοκουμέντα, μαρτυρίες κ.λπ) vi. γνώμες ειδικών (το τελευταίο εντάσσεται στην επίκληση στην αυθεντία)

2. Επίκληση στο συναίσθημα: Μέσα πειθούς:

α. Αφήγηση γεγονότων β. Περιγραφή καταστάσεων γ. Χρήση συγκινησιακά φορτισμένων λέξεων δ. Το χιούμορ, η ειρωνεία ε. Η κινδυνολογία

3. Επίκληση στην αυθεντία: Μέσα πειθούς:

α. παροιμίες, γνωμικά, ρητά (λαϊκή σοφία) β. αποφθέγματα, λόγια μεγάλων διανοητών

4. Επίκληση στο ήθος του ομιλητή: Μέσα πειθούς: προβολή των ηθικοπνευματικών αρετών του ομιλητή ή συγγραφέα, παρουσίαση των θετικών στοιχείων της προσωπικότητάς του.

5. Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: Μέσα πειθούς: προβολή των ελαττωμάτων, των αδυναμιών, των αρνητικών της προσωπικότητας του αντιπάλου, των προκλητικών ή προσβλητικών για τα «χρηστά ήθη» στοιχείων της ιδιωτικής του ζωής.

π.χ.

Επιδιώκω να πείσω τον συνομιλητή μου ότι πρέπει να διαβάσει, για να περάσει στο πανεπιστήμιο.

-ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ: "Για να περάσεις στο πανεπιστήμιο  απαιτείται σκληρό διάβασμα της θεωρίας, εξάσκηση στην προσληφθείσα γνώση" (επιχειρήματα). "Ειδικά για το μάθημα της έκθεσης απαιτείται να γράψεις τουλάχιστον 30 εκθέσεις στην Γ Λυκείου". (τεκμήρια)

-ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ: "Είσαι έξυπνο παιδί και ξέρεις ότι το συμφέρον σου βρίσκεται στο διάβασμα" (χρήση συναισθηματικά φορτισμένων λέξεων). "Μία ενδεχόμενη αποτυχία θα σημάνει και την αποτυχία στην επαγγελματική σου ζωή"(κινδυνολογία)

-Επίκληση στην αυθεντία: "'Αλλωστε όπως είπε και ο Βίκτωρ Ουγκώ: "Το διάβασμα είναι όπως η τροφή και το νερό. Το πνεύμα που δεν διαβάζει χάνει βάρος, όπως ένα σώμα που δεν τρώει.""

-Επίκληση στο ήθος του πομπού: Να με ακούς εμένα, γιατί ξέρω από διάβασμα και έχω μεγάλα εμπειρία σε θέματα εισαγωγικών εξετάσεων για τα πανεπιστήμια.

-Επίθεση στο ήθος του αντιπάλου: Και μην ακούς εκείνους τους άσχετους, που σε προτρέπουν να μη διαβάζεις επαρκώς, ισχυριζόμενοι ότι η επιτυχία στο πανεπιστήμιο είναι ζήτημα αντίληψης και όχι διαβάσματος.  

ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Α.ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΙ

Από την ειδική άποψη καταλήγουμε στο γενικό συμπέρασμα

π.χ.-Ο Γιάννης είναι πολύ ευγενικός.

- Ο Γιάννης είναι Έλληνας. 

 Άρα, όλοι οι Έλληνες είναι πολύ ευγενικοί.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

Με γενίκευση

Τέλεια επαγωγή, εφόσον η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή αριθμό στοιχείων 

Ατελής επαγωγή, εφόσον στηρίζεται σε ανεπαρκή αριθμό στοιχείων

π.χ -Η Άννα είναι κοπέλα και έχει μακριά μαλλιά

      -Η Δήμητρα είναι κοπέλα και έχει μακριά μαλλιά

Άρα όλες οι κοπέλες έχουν μακριά μαλλιά

Πρόκειται για βεβιασμένη γενίκευση, αφού βασίστηκε μόνο σε ένα μικρό αριθμό κοριτσιών για το τελικό αποτέλεσμα Συνεπώς πρόκειται για ατελή επαγωγή

Με αίτιο -αποτέλεσμα

Τέλεια επαγωγή, εφόσον η αιτία είναι αναγκαία και επαρκής 

Ατελής επαγωγή, εφόσον η αιτία είναι ένα από τα δύο ή τίποτε από τα δύο

π.χ. -Ο Γιάννης ναυάγησε σε ένα βραχώδες ερημονήσι με πόσιμο νερό.

Συνεπώς θα επιβιώσει

Εδώ πρόκειται για μία αιτία αναγκαία σε σχέση με το αποτέλεσμα, καθώς το νερό αποτελεί αναγκαίο στοιχείο για την επιβίωση, όχι όμως επαρκές, μια και για την επιβίωση χρειάζεται και φαγητό. Άρα έχουμε ατελή επαγωγή.

Με αναλογία

Τέλεια επαγωγή, εφόσον οι ομοιότητες είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα

Ατελής επαγωγή, εφόσον οι ομοιότητες δεν είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα

π.χ. -Ο Γιάννης είναι σαν τον αιτό. Πολύ συχνά με τα φτερά της φαντασίας του πατά στα απάτητα βουνά της γνώσης μετατρέποντας το απραγματοποίητο σε πραγματικότητα. Συνεπώς είναι αυτάρκης (τα έχει όλα)

Πρόκειται για μεταφορική αναλογία το κοινό στοιχείο Γιάννη και αιτού είναι το πέταγμα. Ωστόσο, αν και το φανταστικό "πέταγμα" μπορεί να τον κάνει ευτυχισμένο ψυχολογικά, δεν τον κάνει αυτάρκη υλικά. Ατελής επαγωγή.

Β. ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΙ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΙ

Όταν από το γενική άποψη πάμε στο ειδικό συμπέρασμα

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΥ

Έγκυρος ή άκυρος

Έγκυρος είναι ο συλλογισμός, όταν οι προκείμενες φτάνουν λογικά στο συμπέρασμα ΠΡΟΣΟΧΗ! Δεν ενδιαφέρει, για να είναι έγκυρος, αν οι προκείμενες είναι αληθινές

Αληθής ή ψευδής

Αληθινός είναι ένας παραγωγικός συλλογισμός, όταν οι προκείμενες λένε όλη την αλήθεια

Μόνο αν είναι και έγκυρος και αληθινός είναι είναι ορθός. Σε διαφορετική περίπτωση ο συλλογισμός είναι μη ορθός.

π.χ. 

-Ο Ντάμπο το ελεφαντάκι έχει φτερά

-Τα πουλιά έχουν φτερά και πετάνε

Άρα οι ελέφαντες πετάνε

Πρόκειται για ένα έγκυρο συλλογισμό, γιατί οι προκείμενες οδηγούν λογικά στο συμπέρασμα, αλλά ψευδή, όσον αφορά την πρώτη προκείμενη. Ο Ντάμπο το ελεφαντάκι είναι ήρωας παραμυθιού και δεν υπήρξε πραγματικά και αυτό αποσιωπάται στην πρώτη προκείμενη. Ο παραγωγικός συλλογισμός είναι έγκυρος, ψευδής άρα μη ορθός

ένα άλλο παράδειγμα:

-Ο Γιάννης σύμφωνα με την αστυνομία και την ομολογία του λήστεψε την τράπεζα

-Ωστόσο μάρτυρες επιβεβαίωσαν στο δικαστήριο ότι ο Γιάννης ήταν καλός οικογενειάρχης και υπηρέτησε την πατρίδα του ως στρατιώτης

Συνεπώς πρέπει να αθωωθεί.

Πρόκειται για έναν αληθινό παραγωγικό συλλογισμό, καθώς οι προκείμενες επιβεβαιώθηκαν και από μάρτυρες, αλλά άκυρο, διότι οι προκείμενες δε συνδέονται λογικά με το συμπέρασμα. Επειδή αγαπά την οικογένεια του ο Γιάννης και πήγε φαντάρος δε σημαίνει ότι θα μας ληστέψει κιόλας. Άρα ο συλλογισμός είναι μη ορθός.

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Χαρακτηριστικά της γλώσσας της διαφήμισης:

- λόγος ελλειπτικός,

- χρήση αγγλικών λέξεων,

- νεολογισμοί,

- λανθασμένη σύνταξη,

- χρήση συνθημάτων (slogan) ,συνθηματολογικός τόνος,

- πολυσημία λέξεων,

- μεταφορική χρήση της γλώσσας,

- ρητορικές ερωτήσεις,

- φωνολογικές επαναλήψεις

- λεκτικός πληθωρισμός με αποτέλεσμα την ακυριολεξία και την ασάφεια,

- κατάχρηση του επιθέτου και του επιρρήματος στον υπερθετικό κυρίως βαθμό,

- εκφράσεις εντυπωσιασμού.

Μέσα Διαφημιστικής πειθούς

α) συνειρμός ιδεών

β) επίκληση στην αυθεντία

γ) επίκληση στο συναίσθημα

δ) λανθάνων αξιολογικός χαρακτηρισμός

ε) περιγραφή των ιδιοτήτων του προϊόντος

ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Α. Πολιτικός λόγος: Διαθέτει λογική επιχειρηματολογία, συναισθηματική φόρτιση ή ρητορεία, πολιτική ορολογία, κινδυνολογία, χρήση λέξεων με ηθική διάσταση. Στην περίπτωση, όμως, που ο πομπός χρησιμοποιεί λέξεις - φράσεις με έντονη ιδεολογική φόρτιση ή επιχειρεί να εκμεταλλευθεί ιδεολογικά ή ηθικά στερεότυπα του δέκτη για προσωπικό όφελος, τότε ο λόγος του μεταπίπτει σε προπαγάνδα.

Β. επιστημονικός λόγος: Είναι περιγραφικός, ερμηνευτικός, αποδεικτικός, απρόσωπος και αντικειμενικός. Κυριαρχεί η επίκληση στη λογική, υπάρχουν λέξεις ορολογίας, ειδικό λεξιλόγιο και σοβαρή γλώσσα -ύφος.

Στον επιστημονικό λόγο υπάρχει ακόμα προσεκτική τεκμηρίωση μιας άποψης με έγκυρα επιστημονικά δεδομένα (δηλαδή βιβλιογραφικές πηγές ή επίκληση σε γνώμες ειδικών), κριτική στάση απέναντι στη σχετική βιβλιογραφία (μετά τη γνώμη του ειδικού παρατίθεται και η θέση του γράφοντος), η επιδίωξη της αντικειμενικότητας.  

Επίσης η  σαφήνεια και η ακρίβεια στη διατύπωση είναι ζητούμενα στον επιστημονικό λόγο, με τη χρήση λέξεων - κλειδιά (π.χ. Με τη λέξη "ωστόσο" ο επιστήμονας δηλώνει την  αντίθεση του σε μία άποψη. Μ ε τη λέξη "ασφαλώς" επιβεβαιώνει μία άποψη που προελέχθη κ.λ.π.)

Επιπλέον ο επιστημονικός λόγος διακρίνεται για την αυστηρή λογική οργάνωση (δομή πρόλογος-κυρίως μέρος επίλογος ή αν πρόκειται για παράγραφο θεματική περίοδος-σχόλια, λεπτομέρειες, κατακλείδα) και για την ύπαρξη ειδικού λεξιλογίου.

Άσκηση

Να εντοπίσετε και να καταγράψετε χαρακτηριστικά του επιστημονικού λόγου στο παρακάτω απόσπασμα:

"Εκεί όπου οι διαφορές είναι εντονότερες είναι στη νοητική ηλικία των παιδιών. Με τον όρο "νοητική ηλικία" εννοούμε το επίπεδο των νοητικών ικανοτήτων ενός ατόμου, άσχετα από τη χρονολογική του ηλικία (Παρασκευόπουλος, 1992). Η χρονολογική ηλικία μπορεί να συμπίπτει ή όχι με τη νοητική ηλικία (μπορεί να είναι υψηλότερη ή χαμηλότερη). Ένα παράδειγμα: Ένας μαθητής 14 ετών αναμένεται να λειτουργεί νοητικά στο επίπεδο των τυπικών λογικών πράξεων, δηλαδή να είναι σε θέση να χειρίζεται όχι μόνο συγκεκριμένα δεδομένα της εμπειρίας του, αλλά και αφηρημένα, αφαιρέσεις δηλαδή της πραγματικότητας. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι δεν κατακτούν αυτό το ανώτατο επίπεδο σκέψης όλοι οι έφηβοι. Στην πραγματικότητα, μόνον ένας (1) στους τρεις (3) ενηλίκους τελικά κατέχει πλήρως την ικανότητα για τυπική αφαιρετική σκέψη (Dulit, 1975). "

Το ύφος του κειμένου

ΥΦΟΣ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

-λιτό, απλό,φυσικό, ανεπιτήδευτο: Απλό λεξιλόγιο, μικροπερίοδος λόγος, παρατακτική σύνδεση προτάσεων

-οικείο, προσωπικό, ανεπίσημο: χρήση α΄ ή/και β΄ πληθυντικού προσώπου

-εξομολογητικό: χρήση α ΄ενικού προσώπου

-λογοτεχνικό, γλαφυρό, ζωντανό, παραστατικό: είναι πλούσιο σε σχήματα λόγου, ποιητική-συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας

επίσημο, σοβαρό, τυπικό: με ειδικούς όρους, με μακροπερίοδο λόγο και με διαδοχική υπόταξη. Συχνά έχει και παθητική σύνταξη

λόγιο: με λέξεις από την καθαρεύουσα ή την αρχαία ελληνική

πομπώδες, επιτηδευμένο: με εξεζητημένο  λεξιλόγιο

δραματικό: με ένταση στην περιγραφή

διδακτικό, προτρεπτικό: Χρήση υποτακτικής και προστακτικής έγκλισης και συχνά β ρηματικού προσώπου

επιστημονικό, απρόσωπο: με επιστημονικό και ειδικό λεξιλόγιο

ειρωνικό, καυστικό, δηκτικό

στοχαστικό, φιλοσοφικό

Αποδοκιμαστικό ή επιδοκιμαστικό: Όταν ο συντάκτης του κειμένου κατηγορεί ή επαινεί κάτι.

λαϊκό ή λαϊκότροπο: με λαϊκές λέξεις, που ανήκουν σε τοπικές διαλέκτους

Η στίξη του κειμένου

Εισαγωγικά «...»

• Σε εισαγωγικά παρατίθενται οι απόψεις που έχουν ειπωθεί από κάποιον άλλον και μεταφέρονται αυτολεξεί (σε ευθύ λόγο).

• Σε εισαγωγικά γράφεται μια λέξη - ορισμός.

• Άλλοτε κάποιες λέξεις γράφονται μέσα σε εισαγωγικά, για να εκφράσουν την ειρωνική, επικριτική διάθεση του συγγραφέα, την αμφισβήτηση ή την αποστασιοποίησή του από τα γραφόμενα. Αποτελούν μια μορφή έμμεσου σχολίου.

• Όταν παρατίθενται λέξεις - φράσεις του προφορικού λόγου.

• Όταν μια λέξη γράφεται με διαφορετική σημασία από την κυριολεκτική.

• Τονίζονται οι λέξεις και δίνεται έμφαση στο σημασιολογικό τους περιεχόμενο.

• Για να ξεχωρίσουν λέξεις, φράσεις και ρητά που δεν ανήκουν στη συνηθισμένη γλώσσα.

• Για να δηλωθεί ότι η λέξη ή οι λέξεις, που κλείνονται εντός εισαγωγικών, χρησιμοποιούνται με ειδική σημασία, έχουν ειδικό βάρος (ειδικό λεξιλόγιο).

• Τα εισαγωγικά σημειώνονται στην αρχή και στο τέλος των παραθεμάτων.

• Όταν αναφέρουμε λέξεις ή φράσεις που δεν ανήκουν στην κοινή γλώσσα ή που παίρνουν ένα ιδιαίτερο νόημα στον λόγο μας.

• Τίτλοι βιβλίων, θεατρικών έργων, ονόματα πλοίων, εφημερίδων, επιγραφές κ.λπ. τοποθετούνται μέσα σε εισαγωγικά.

Παρενθέσεις (...)

• Οι παρενθέσεις διευκρινίζουν, αποσαφηνίζουν, συμπληρώνουν, αναλύουν όσα έχει αναφέρει ο συγγραφέας. Λειτουργούν, δηλαδή, επεξηγηματικά-συμπληρωματικά, ώστε να γίνουν κατανοητά από τον δέκτη τα λεγόμενα του συγγραφέα. Με άλλα λόγια, βοηθούν να αποφευχθεί η σύγχυση του αναγνώστη και για τον λόγο αυτό η χρήση τους μερικές φορές θεωρείται επιβεβλημένη.

• Περιέχουν ένα σχόλιο που επεξηγεί ή συμπληρώνει, αλλά είναι επουσιώδες.

• Δίνουν ποικιλία στον λόγο, ο οποίος αποκτά συχνά προφορικότητα.

• Συχνά οι παρενθέσεις περιέχουν μια παραπομπή: π.χ. Εμίσεψες και μ' άφησες ένα γυαλί φαρμάκι (Δημοτικό).

• Σημειώνονται, για να συμπεριλάβουν πηγές παραθεμάτων: π.χ. Ο Όμηρος (Οδύσσεια 490) εξυμνεί τη ζωή.

• Η παρένθεση, επίσης, χρησιμεύει για να περικλείσει λέξεις ή φράσεις που μπορούν να παραλειφθούν. Αυτό συχνά το πετυχαίνομε και με τα κόμματα. Η παρένθεση πρέπει να χρησιμοποιείται, όταν τα παρένθετα λόγια αποχωρίζονται καθαρά στο νόημα και στη διατύπωση από το υπόλοιπο κείμενο και δεν υπάρχει σ' αυτό λέξη που αναφέρεται στα λόγια μέσα στην παρένθεση.

Ερωτήσεις / ερωτηματικός λόγος (ρητορικές ερωτήσεις)

Η λειτουργία των ερωτημάτων σ' ένα κείμενο:

• Δίνουν έμφαση και προβάλλουν ιδιαίτερα αυτά που θέλει να τονίσει περισσότερο ο συγγραφέας.

• Κάνουν συμμέτοχο τον δέκτη στους προβληματισμούς του συγγραφέα. Προκαλούν ανησυχία και διεγείρουν τον προβληματισμό.

• Ωθούν τον δέκτη στον εσωτερικό διάλογο, στην αυτοκριτική, στην κατανόηση των ευθυνών που του αναλογούν

• Δημιουργούν κλίμα αμεσότητας και οικειότητας, δίνουν την αίσθηση του διαλόγου για τον αναγνώστη ή τον ακροατή (θεατρικότητα).

• Εστιάζουν την προσοχή, κεντρίζουν το ενδιαφέρον του δέκτη σ' ένα συγκεκριμένο γεγονός- θέμα, γιατί λειτουργούν εμφαντικά.

• Προσδίδουν ειρωνικό τόνο στον λόγο του συγγραφέα.

• Αίρουν τη μονοτονία που επιφέρει η δεοντολογική διατύπωση, λειτουργούν ως συμπέρασμα και φανερώνουν άμεσα ή έμμεσα τη θέση του συγγραφέα.

• Κάποιες φορές ενδέχεται να υποδηλώνεται η άγνοια, η αμηχανία του συγγραφέα σχετικά με το θέμα. Πιθανόν οι προβληματισμοί που θέτει να είναι ιδιαίτερα σύνθετοι και να μην τυγχάνουν ξεκάθαρης απάντησης.

• Ειδικότερα:

Όταν τοποθετούνται στην αρχή του κειμένου:

- Προβληματίζουν τον αναγνώστη, προσελκύουν το ενδιαφέρον και την προσοχή του, κινητοποιούν τη σκέψη του. Εισάγουν κατευθείαν στο θέμα, αν είναι εύστοχα. Δίνουν αμεσότητα και ζωντάνια στον λόγο, καθώς δίνεται η αίσθηση διαλόγου (ερώτηση- απάντηση). Διευκολύνουν τον συγγραφέα να επικοινωνήσει με τον αναγνώστη.

Όταν τοποθετούνται στη μέση του κειμένου:

- Συνδέουν δύο διαφορετικές νοηματικές ενότητες ή εισάγουν ένα νέο θέμα. Εισάγουν στο θέμα μιας ενότητας.

Όταν τοποθετούνται στο τέλος του κειμένου:

- Επιτυγχάνουν και καλύτερο αποτέλεσμα, γιατί απασχολούν για περισσότερο χρόνο τον δέκτη, εφόσον είναι η τελευταία εντύπωση και εικόνα που του δημιουργείται, μιας και τα ερωτήματα αυτά συμπυκνώνουν όλες τις ιδέες του κύριου μέρους.

Θαυμαστικό (!)

-Στο τέλος της πρότασης που εκφράζει θαυμασμό, έκπληξη - ειρωνεία - απορία - αμφισβήτηση.

- Μέσα σε παρένθεση βρίσκεται, για να δείξει απορία.

- Μέσα στα εισαγωγικά βρίσσκεται, όταν ανήκει στα λόγια που περικλείονται.

Αποσιωπητικά (...)

Είναι πάντοτε τρεις (και όχι περισσότερες) τελείες.

- Δηλώνουν ατελή πρόταση. Χρησιμοποιούνται όταν αναμένεται να ξαφνιαστεί ο αναγνώστης.

Παύλα (―)

Εισάγει αλλαγή προσώπου σε διάλογο.

- Δείχνει μεγαλύτερη αντίθεση προηγούμενων και επόμενων.

- Δείχνει απότομη αλλαγή, ανακολουθία στη φράση.

- Για να υποδηλωθεί ότι η φράση έμεινε ατέλειωτη, όπως με τα αποσιωπητικά.

Άνω τελεία (•)

Χωρίζει ομάδες προτάσεων.

- Εμφανίζεται στον γραπτό λόγο, πριν από πρόταση που επεξηγεί ή έρχεται σε αντίθεση με την προηγούμενή της.

-Μετά την άνω τελεία αρχίζουμε με μικρό γράμμα.

Άνω και κάτω τελεία (:)

Χρησιμοποιείται για να εισάγει ευθύ λόγο ή κατάλογο πραγμάτων.

Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό ή παροιμία.

ΣΥΝΔΕΤΙΚΕΣ-ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ

α) Λέξεις που δηλώνουν χρονική σχέση: αρχικά, μετά από αυτό, ταυτόχρονα, συγχρόνως, προηγουμένως, ύστερα, έπειτα, στη συνέχεια, αμέσως, τέλος, κατόπιν, εν τω μεταξύ, αργότερα, τώρα, πριν, ενώ, καθώς, αφότου ...

β) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν πρόσθεση, συμπλήρωση: επιπλέον, επίσης, ακόμα, επιπρόσθετα, παράλληλα, εξάλλου, εκτός απ΄ αυτό, συμπληρωματικά, κοντά σ΄ αυτό, ας σημειωθεί ακόμη ότι, δεν πρέπει να λησμονούμε ακόμη ότι, θα αποτελούσε παράλειψη αν, αφενός ...αφετέρου, αξίζει να αναφέρουμε, επιπλέον ν' αναφερθούμε... , όχι μόνο... αλλά και..., θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη να μην τονίσουμε...

γ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν αντίθεση - εναντίωση: ωστόσο, αντίθετα, εντούτοις, παρόλο που, αντίστροφα, απεναντίας, μολαταύτα, άλλωστε, ακόμα και αν, μολονότι, παρ΄ όλα αυτά, σε αντίθεση μ΄ αυτό, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο, και όμως, ενώ , από την άλλη πλευρά...

δ) Λέξεις ή φράσεις που εισάγουν επεξήγηση: με άλλα λόγια, ειδικότερα, αυτό σημαίνει ότι, δηλαδή, συγκεκριμένα, σαφέστερα, μια διευκρίνιση στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη, για να γίνει πιο σαφές, ακριβέστερα...

ε) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν συμπέρασμα ή σχέση αιτίου - αποτελέσματος: επομένως, συνεπώς, συμπερασματικά, άρα, επιλογικά, κατά συνέπεια, όπως προκύπτει, ανακεφαλαιώνοντας γι΄ αυτό το λόγο, αυτό οφείλεται σε, αυτό έχει ως αποτέλεσμα, για τους παραπάνω λόγους ....

στ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν τοπική σειρά ή σχέση: εδώ, εκεί, κοντά, μακριά, στο σημείο αυτό, μέσα έξω η) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν έμφαση ή βεβαιότητα: πράγματι, ιδιαίτερα, ξεχωριστά, αξίζει να τονιστεί, ιδιαίτερα σημαντικό θεωρείται, εκείνο που προέχει, είναι αξιοπρόσεκτο ότι, προπάντων, ειδικά, περισσότερο, το κυριότερο όμως είναι, αναντίρρητα, είναι σαφές, είναι γεγονός, οπωσδήποτε, βέβαια, φυσικά, ασφαλώς ...

θ) Λέξεις ή φράσεις που δηλώνουν διάζευξη: ή - ή, είτε - είτε, ούτε - ούτε

ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΘΗΤΙΚΗ ΣΥΝΤΑΞΗ:

Ενεργητική σύνταξη-διάθεση: π.χ.: «Ο Χρήστος χτύπησε τη γάτα»

Με την ενεργητική σύνταξη: Δίνεται έμφαση (εξαίρεται) στο δράστη, δηλαδή στο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, που προβαίνει σε μια ενέργεια («Ο Χρήστος) Το ύφος γίνεται πιο άμεσο, προσωπικό, ζωντανό, ενώ ο λόγος, επειδή ακολουθεί τη λογική σειρά όσων μετέχουν στην ενέργεια-δράση, είναι πιο καθαρός και κατανοητός, διευκολύνοντας τις διαδικασίες πρόσληψης και κατανόησης των νοημάτων.

Παθητική σύνταξη-διάθεση: π.χ.: «Η γάτα χτυπήθηκε από τον Χρήστο»

Με την παθητική σύνταξη: Η δράση παρουσιάζεται από την οπτική γωνία του δέκτη, από την οπτική γωνία δηλαδή αυτού που δέχεται ή βιώνει την ενέργεια («Η γάτα»). Άρα, η έμφαση δίνεται στο αποτέλεσμα, δηλ. στη ρηματική ενέργεια, στην πράξη του ρήματος  Το ύφος γίνεται πιο απρόσωπο και τυπικό, ενώ ο λόγος αποκτά μεγαλύτερη πλοκή και γίνεται πιο σύνθετος.

Τα Ρηματικά Πρόσωπα

Το α' ενικό πρόσωπο δηλώνει αμεσότητα και έντονη προβολή της προσωπικής του θέσης του συγγραφέα. Το α πληθυντικό πρόσωπο δηλώνει την τάση του να εντάξει τον εαυτό του στο σύνολο - άρα να γίνει πειστικότερος-

Το β' ενικό πρόσωπο - και συνήθως και πληθυντικό - προσδίδει στο λόγο αμεσότητα, καθώς απευθύνεται προσωπικά στον αναγνώστη, παρακινεί, προβληματίζει και ευαισθητοποιεί, έτσι ώστε ο δέκτης να οδηγηθεί στη λήψη αποφάσεων.

Το γ' πρόσωπο κάνει, κατά κανόνα, το λόγο αντικειμενικότερο και απρόσωπο και κυριαρχεί στα αποδεικτικά δοκίμια και στα άρθρα.

Πάντως η χρήση των α και β προσώπων συχνά δείχνουν κάποια προφορικότητα αλλά και οικειότητα, στοιχεία που βοηθούν το συγγραφέα να επικοινωνήσει αποτελεσματικότερα με τον αναγνώστη.

Ρηματικές Εγκλίσεις

Η οριστική δηλώνει κάτι το θετικό, πραγματικό και αναμφισβήτητο. Η υποτακτική επιθυμία , προτροπή/αποτροπή, ήπια προσταγή, ευχή.

Η προστακτική δηλώνει απαίτηση, έντονη επιθυμία, έντονη προτροπή ή αποτροπή,  προσταγή. 

ΠΑΡΑΤΑΚΤΙΚΗ & ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ ΠΡΟΤΑΣΕΩΝ

Η σύνδεση των προτάσεων σε μία περίοδο λόγου μπορεί να είναι παρατακτική - κύρια+κύρια πρόταση ,δευτερεύουσα+δευτερεύουσα, οπότε επιτυγχάνεται με τη χρήση παρατακτικών συνδέσμων ( συμπλεκτικών, διαζευκτικών ή αντιθετικών π.χ. και, αλλά, μεν...δε, από τη μία, από την άλλη). Στην παρατακτική σύνδεση προτάσεων ο συγγραφέας επιχειρεί να ενημερώσει, να πληροφορήσει ή και να καταρτίσει τον αναγνώστη. 

Η σύνδεση προτάσεων είναι και υποτακτική - κύρια + δευτερεύουσα + δευτερεύουσα-. Όταν συνδέεται μια κύρια με μια δευτερεύουσα, έχουμε απλή υπόταξη, ενώ όταν υπάρχουν κύρια + δευτερεύουσα +δευτερεύουσα....., η υπόταξη ονομάζεται διαδοχική. Στην υποτακτική σύνδεση των προτάσεων επιχειρεί να πείσει τον αναγνώστη δομώντας επιχειρήματα)

Χαρακτηριστικά Άρθρου, επιφυλλίδας, δοκιμίου

Το άρθρο: δημοσίευμα/ δημοσιογραφικό κείμενο σε εφημερίδα ή περιοδικό:

- Συντάσσεται από δημοσιογράφο ή τακτικό ή περιστασιακό συνεργάτη (π.χ. πολιτικό, καλλιτέχνη, ακαδημαϊκό ).

- Αναφέρεται σε ζητήματα της τρέχουσας επικαιρότητας (ειδικό, επικαιρικό θέμα γενικού ενδιαφέροντος).

- Το κύριο άρθρο που δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, αναφέρεται στο σπουδαιότερο θέμα της ημέρας και εκφράζει τη θέση της εφημερίδας. Τα δευτερεύοντα άρθρα, που αφορούν ποικίλα θέματα, ασκούν κριτική επιδοκιμαστική ή αποδοκιμαστική σε διάφορα πρόσωπα, γεγονότα ή καταστάσεις.

-Ανήκει στην ερμηνευτική πεζογραφία. Ερμηνεύει ένα ζήτημα της τρέχουσας επικαιρότητας.

-Έχει τίτλο και είναι περιορισμένο σε έκταση.

-Είναι γραμμένο συνήθως στο τρίτο ενικό πρόσωπο.

- Το ύφος του κειμένου είναι συνήθως απλό, ώστε να γίνεται κατανοητό από το ευρύ κοινό και η γλώσσα του συνήθως είναι κυριολεκτική.

Η επιφυλλίδα: είναι τύπος δημοσιογραφικού κειμένου σε εφημερίδα ή περιοδικό:

- Συντάσσεται από πρόσωπο ειδικό πάνω στο θέμα.

- Αναφέρεται σε διάφορα θέματα (φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, πολιτικά κ.ά.).

- Έχει μικρή έκταση, όπως το άρθρο, τίτλο και είναι γραμμένο στο τρίτο πρόσωπο..

- Δημοσιεύεται σε ορισμένη θέση της εφημερίδας και συνήθως χωρίζεται με γραμμή από την υπόλοιπη ύλη.

- Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα, αλλά δεν μένει προσκολλημένος στο επίκαιρο. Προχωρά σε επιστημονικές παρατηρήσεις ή και σε σκέψεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος.

ΔΟΚΙΜΙΟ

Περιεχόμενο: Ποικίλη θεματογραφία που διερευνάται μέσα από την προσωπική-υποκειμενική σκοπιά του συγγραφέα. Δεν στέκεται στο επικαιρικό και το προσωρινό, αλλά (και όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο) ανάγεται στο μόνιμο και το γενικό και το διαχρονικό. Από τη λεπτομέρεια προχωρά στη γενική θεώρηση και εποπτεία.

Συγγραφέας-Πομπός: Συντάσσεται από κάποιον (διακεκριμένο) άνθρωπο των τεχνών, των γραμμάτων ή της επιστήμης, με ευρεία καλλιέργεια, βαθιά και πλούσια πείρα ζωής, ουσιαστικό προβληματισμό, διεισδυτικό πνεύμα και ικανότητα εποπτείας, καλαισθησία.

Τρόποι πειθούς: Όλοι οι τρόποι πειθούς, ανάλογα με την περίσταση (αν είναι αποδεικτικό δοκίμιο χρησιμοποιείται επίκληση στη λογική ή στην αυθεντία. Αν είναι στοχαστικό επίκληση στο συναίσθημα.

Σκοπός: Αν είναι αποδεικτικό δοκίμιο, ο δοκιμιογράφος πληροφορεί, ερμηνεύει, αποδεικνύει, μεταδίδει στο ευρύ

κοινό γνώσεις φιλτραρισμένες από την προσωπικότητά του. Αν είναι στοχαστικό το δοκίμιο. ο δοκιμιογράφος στοχάζεται ελεύθερα, περιδιαβαίνει ελεύθερα πάνω σε ένα θέμα και εκφράζει τις προσωπικές του παρατηρήσεις, εκτιμήσεις και προβληματισμούς, που τα αντλεί από τη γενική πείρα της ζωής του, τις γνώσεις, τις σκέψεις και τη φαντασία του. 

Δομή του δοκιμίου: Στο αποδεικτικό δοκίμιο έχουμε αυστηρή, λογική οργάνωση-διάρθρωση και διευθέτηση των ιδεών. Τριμερή δομή: α. Πρόλογος (θέμα, θέση) - β. Κύριο θέμα (επιχειρηματολογία - αποδεικτικό υλικό) και γ. Επίλογος (συγκεφαλαίωση-συμπέρασμα). Στο στοχαστικό δοκίμιο έχουμε χαλαρή δομή, ελεύθερη περιήγηση στον χώρο των ιδεών και συνειρμικές συνδέσεις λέξεων και εννοιών. Πάντοτε, όμως, υπάρχει ένα σταθερό θεματικό κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλες οι επιμέρους ιδέες.

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Να βρείτε σε ποιο είδος κειμενικού λόγου εντάσσονται τα παρακάτω αποσπάσματα και να δικαιολογ΄σετε την απάντηση σας.

-Με τον αποχαιρετισµό της Ανδροµάχης εκφράζεται κάθε νεαρή µητέρα, κάθε έθνους και κάθε φυλής, που κινά µε το παιδί στην αγκαλιά να κατευοδώσει τον άντρα που φεύγει για έναν σηµερινό πόλεµο. Και το γαλάζιο Αιγαίο, χορτάτο από φως, γεµίζει από το «ανήριθµον γέλασµα» του ποιητή, που πρωτοείδε την ελληνική θάλασσα να χαµογελά. Από τότε όλοι βλέπουµε το αµέτρητο χαµόγελο του Αιγαίου. Μπροστά στον Ερµή της Ολυµπίας όλοι οι χριστιανοί, οι µουσουλµάνοι, οι βουδιστές, γινόµαστε ειδωλολάτρες.-

-Η τέχνη δεν µπορεί να επιδιώκει τη θεραπεία καµιάς άλλης αξίας, παρά της αξίας του ωραίου. Όπου το ωραίο παύει να είναι ο σκοπός και γίνεται µέσο προς σκοπόν, εκεί παύει να υπάρχει τέχνη⋅ ή πάντως εκχυδαΐζεται. Αν τώρα, θεραπεύοντας την αξία του ωραίου, τύχει να φωτίσει και άλλες αξίες, θρησκευτικές, ηθικές, πολιτικές, αυτό δεν τη µειώνει, αλλά και δεν την κάνει αξιότερη. Η αξία της θα κριθεί αποκλειστικά από τον τρόπο της θεραπείας του ωραίου...

-Καλοκαίρι του 1995, πάνω στον Σκίνακα, την κορυφή του Ψηλορείτη που έχει υψόμετρο 1.760 μέτρα. Τόπος γυμνός και της πέτρας. Καθώς η Ελλάδα, η επίσημη Ελλάδα, πέρα μακριά διαπληκτίζεται περί το μηδέν και αυτοαναλώνετα, ενώ τα θαύματα δεν έρχονται και οι πυρκαγιές σιμώνουν από παντού, σε τούτη την κορυφή του Ψηλορείτη η άλλη Ελλάδα έστησε ένα δείγμα λαμπρό και δύσκολο: το αστεροσκοπείο του Σκίνακα, αποτέλεσμα της συνεργασίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, του ΙΤΕ και του Ινστιτούτου Max Planck του Μονάχου. Με την ψηφιακή του κάμερα που μπορεί να ανιχνεύει την ύπαρξη και ενός μόνο φωτονίου, απρόσιτα στην όρασή μας κομμάτια του Σύμπαντος είναι υποψήφια για ψηφιακή φωτογράφηση. Η ανάλυση και η επεξεργασία των δεδομένων θα γίνεται σε απευθείας σύνδεση με το υπολογιστικό κέντρο του Πανεπιστημίου, κοντά στην Κνωσό. Είναι το σύγχρονο μονοπάτι που συνδέει τα «θεϊκά» με τα εγκόσμια. Είναι αυτή η άλλη Ελλάδα που εκδηλώνεται ή αγωνιά, ενώ πέρα μακριά η χώρα άδει τα ίδια πάντα τραγούδια, τα χωρίς περιεχόμενο ή μέλλον.

-Στην καρδιά του Σκορπιού βρίσκεται ο Αντάρης. Ένας τεράστιος αστέρας, κοκκινωπός στη λάμψη. Έχει τριακόσιες φορές τη διάμετρο του Ήλιου και είναι κάπου δυο χιλιάδες φορές λαμπρότερός του. Από μας απέχει στα πεντακόσια έτη φωτός. Το κοκκινωπό δηλαδή φως, ξεκίνησε από τον Αντάρη όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία απερχόταν από το ιστορικό προσκήνιο. Κυριολεκτικά και αστρονομικά ο Αντάρης είναι ένας ερυθρός γίγαντας. Αστέρας, δηλαδή, στο τελευταίο στάδιο της εξελίξεώς του, στο τέλος μιας ζωής πολυτάραχης.

ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - ΘΕΩΡΙΑ 

ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ

1. Τι είναι οι κειμενικοί δείκτες;

Είναι όλοι εκείνοι οι εκφραστικοί τρόποι που χρησιμοποιεί ένας πεζογράφος ή ένας ποιητής στο κείμενό του για να δώσει μορφή στο περιεχόμενο.

Στις εκφωνήσεις οι κειμενικοί δείκτες μπορεί να ορίζονται εναλλακτικά ως:

-αναφορές στο κείμενο

-στοιχεία του κειμένου

-εκφραστικά μέσα

-γλωσσικές/επιλογές

Ακόμη και το ρήμα τεκμηριώστε/ να τεκμηριώσετε ή η φράση ερμηνευτικό σχόλιο παραπέμπουν στους κειμενικούς δείκτες.

Είδη κειμενικών δεικτών στη λογοτεχνία:

-Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)

-Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος

-Οι εγκλίσεις ρημάτων και οι ερωτήσεις εκφράζουν τη στάση, τον σκοπό, τη θέση κάποιου απέναντι σε ένα θέμα.

-Τα σημεία στίξης

-Το είδος σύνταξης (ενεργητική ή παθητική)

-Τα ρηματικά πρόσωπα

-Τα σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, εικόνες, υπερβολές, κ.ο.κ.)

-Οι αφηγηματικές τεχνικές, όπως για παράδειγμα οι αφηγηματικοί τρόποι (διήγηση, μίμηση, περιγραφή, εσωτερικός μονόλογος), τα είδη του αφηγητή (πρωτοπρόσωπος, τριτοπρόσωπος), η οπτική γωνία (εσωτερική, μηδενική εστίαση), ο χρόνος της αφήγησης κ.λ.π.

                     Συγκείμενο

Ασκήσεις

Να βρείτε τρεις κειμενικούς δείκτες που αποτυπώνεται το κοινωνικό, πολιτικό &καλλιτεχνικό συγκείμενο του ποιήματος

Μίλτος Σαχτούρης - Ο στρατιώτης ποιητής

Το Ποιημα Ανηκει στη συλλογή Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο (1958) κι εκφράζει το αισθήματα της φρίκης και του φόβου, που κυριαρχούν στην ποίηση του Σαχτούρη και δίνουν μια ζωντανή εικόνα της εποχής του.

Δεν έχω γράψει ποιήματα μέσα σε κρότους
μέσα σε κρότους
κύλησε η ζωή μου

 Τη μιαν ημέρα έτρεμα
την άλλην ανατρίχιαζα
μέσα στο φόβο
μέσα στο φόβο (το κλίμα φόβου στην εποχή του πολέμου)
πέρασε η ζωή μου

Δεν έχω γράψει ποιήματα

δεν έχω γράψει ποιήματα (η λογοτεχνική παραγωγή είναι περιορισμένης θεματικής στον πόλεμο)

μόνο σταυρούς (στον πόλεμο υπάρχουν απώλειες ζωών)

σε μνήματα 

καρφώνω

Ερμηνευτικό Σχόλιο

Για να δώσουμε το ερμηνευτικό σχόλιο του λογοτεχνικού προβαίνουμε στις εξής ενέργειες:

1. Διαβάζουμε αρκετές φορές το απόσπασμα προσπαθώντας να εντοπίσουμε το κεντρικό θέμα, ιδέα του.
2. Αναλύουμε αυτήν την κεντρική ιδέα και σχολιάζουμε μέσω κατάλληλων (τριών τουλάχιστον) κειμενικών δεικτών, οι οποίοι θα το αναδεικνύουν.
3. Κάνουμε και κειμενικές αναφορές (δηλαδή αυτούσια καταγραφή αποσπασμάτων εφόσον πρόκειται για πεζογράφημα), (σημειωτέον οι κειμενικές αναφορές δεν συμπεριλαμβάνονται στο όριο λέξεων.)
4. Στη συνέχεια λέμε την προσωπική μας άποψη (περιεκτικά) είτε ζητείται, είτε όχι. Για παράδειγμα στο ποιήμα του Μίλτου Σαχτούρη για το συγκείμενο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το κεντρικό θέμα/ ιδέα του κειμένου είναι η αδυναμία του καλλιτέχνη να παράγει πολυπρισματικό έργο σε συνθήκες πολέμου και η επικράτηση του απαισιόδοξου κλίματος στην τέχνη, λόγω της απώλειας ανθρώπινων ζωών.  Η προσωπική μας άποψη ωστόσο μπορεί να είναι ότι σε περίοδο πολέμου βγαίνουν εξαιρετικά έργα τέχνης, που αναδεικνύουν τον αγώνα των ανθρώπων για ελευθερία και δικαιώματα.
5. Προσέχουμε, όταν γράφουμε, τη δομή (συνοχή, αλληλουχία και συνεκτικότητα των νοημάτων), καθώς και την έκφρασή μας & δεν υπερβαίνουμε το δοθέν όριο λέξεων.